خيام يكي از حكماء و رياضي دانان و شاعران بزرگ ايران در اواخر قرن پنجم و اوايل قرن ششم است . سال ولادت او دقيقا" مشخص نيست . او از بزرگترين دانشمندان عصر خود به حساب مي آمد ، او داراي هوشي فوق العاده بوده و حافظه اي نيرومند و قوي داشت . در دوران جواني خود به فراگيري علم و دانش پرداخته به طوري كه در فلسفه ، نجوم و رياضي به مقامات بلندي رسيد و در علم طب نيز مهارت داشته به طوري كه گفته شده او سلطان سنجر را كه در زمان كودكي به مرض آبله گرفتار شده بود معالجه كرد . او به دو زبان فارسي و عربي نيز شعر مي سرود و در علوم مختلف كتاب هاي با ارزشي نوشته است . خيام در زمان خود داراي مقام و شهرت بزرگي داشته و معاصران او همه وي را به لقب هاي بزرگي مانند امام ، فيلسوف ، حجه الحق ستوده اند .

او در زمان دولت سلجوقيان زندگي مي كرد كه قلمرو حكومت آنان از خراسان گرفته تا كرمان ، ري ، آذربايجان و كشورهاي روم ، عراق و يمن و فارس را شامل مي شد . او معاصر با حكومت آلپ ارسلان و ملكشاه سلجوقي بود . در زمان حيات خيام حوادث مهمي به وقوع پيوست از جمله جنگ هاي صليبي ، سقوط دولت آل بويه ، قيام دولت آل سلجوقي . خيام بيشتر عمر خود را در شهر نيشابور گذراند اما در طي دوران حياط خود دو بار به قصد سفر از نيشابور خارج شد كه يكي از اين سفرها براي انجام دادن مراسم حج بود و سفر دوم به شهر ري و بخارا بوده است . خيام در علم نجوم مهارتي تمام داشت به طوري كه گروهي از منجمين كه با او معاصر بودند در بناي ساختن رصد خانه سلطان ملكشاه سلجوقي همكاري كردند و همچنين خيام به درخواست سلطان ملكشاه سلجوقي تصميم به اصلاح تقويم گرفت كه به تقويم جلالي معروف است . خيام در دوران زندگي خود از جهت علمي و فلسفي به معروفيت رسيد و مورد احترام علما و فيلسوفان زمان خود بود . سرانجام شاعر بزرگ در سال 517 ﻫ . ق در شهر نيشابور دارفاني را وداع گفت . او قبل از مرگ خود محل آرامگاه خود را پبش بيني كرده بود كه نظامي عروضي در ملاقاتي كه با وي داشته اين پيش بيني را اينطور بيان كرده كه گور من در موضعي باشد كه هر بهاري شمال بر من گل افشان مي كند كه نظامي عروضي بعد از چهار سال كه از وفات خيام مي گذشت به شهر نيشابور رفته و به زيارت مرقد اين شاعر بزرگ رفته و با كمال تعجب ديد كه قبر او درست در همان جايي است كه او گفته بوده .

ويژگي سخن:
خيام در زمينه ادبيات و شعر بيشترين معروفيت را در رباعيات به دست آورده چون رباعيهاي او بسيار ساده و بي آلايش و دور از تكلف و تصنع نوع زبان شعري است در عين اينكه شامل فصاحت و بلاغت است داراي معاني عالي و استوار است . در اين رباعيها خيام افكار فلسفي خود را به زيباترين شكل بيان مي كند و اين رباعيها را غالبا" در دنبال تفكرات فلسفي خود سروده و به همين علت است كه خيام در زمان خود شهرتي در شاعري نداشته و بيشتر به عنوان حكيم و فيلسوف معروف بوده اما بعدها كه رباعيهاي لطيف و فيلسوفانه او مشهود شد نام او در شمار شاعراني قرار گرفت كه شهرت جهاني پيدا كردند. خصوصيات ديگري كه در اشعار خيام نمودار است اين است كه سخنش در كمال متانت و سنگيني است . اهل شوخي و مزاح نيست ، با كسي كار ندارد چون او حكيمي است متفكر ، دنبال سخنوري نيست و هنگامي كه در اشعارش دقت مي كنيم متوجه مي شويم كه افكار شعري او بر دو يا سه موضوع بيشتر نيست : يادآوري مرگ ، تاسف بر ناپايدار بودن زندگي و بي اعتباري روزگار . از ميان شعراي بزرگ ايران كمتر كسي به اندازه خيام است كه شهرت جهاني داشته باشد چون اشعار او به زبان هاي مختلف ترجمه شده است.

معرفي آثار:
آنچه كه از آثار خيام وجود دارد يا از وجود آنها تاريخ نويسان ذكر كرده اند رساله ها و مقالاتي است كه او در علوم مختلف نوشته است كه عبارتند از : ۱- رساله اي در جبر و مقابله ۲- رساله اي در شرح اصول اقليدس ۳- زيج ملكشاهي يا زيج جلالي ۴- رساله اي در طبيعيات ۵- رساله در وجود ۶- رساله فلسفي كه در آن از حكمت الهي در آفرينش عالم و تكاليف مردم و عبادات بحث مي كند ۷- رساله اي در اختلاف فصول و اقاليم ۸- نوروز نامه كه درباره رسوم و اعياد ايرانيان به ويژه تاريخ و آداب ايرانيان در روز عيد نوروز است ۹- ديوان رباعيات

بیشترین شهرت خیام در طی دو قرن اخیر در جهان به دلیل رباعیات اوست که نخستین بار توسط فیتزجرالد به انگلیسی ترجمه و در دسترس جهانیان قرار گرفت و نام او را در ردیف چهار شاعر بزرگ جهان یعنی هومر، شکسپیر، دانته و گوته قرار داد. رباعیات خیام به دلیل ترجمه بسیار آزاد (و گاه اشتباه) از شعر او موجب سوء تعبیرهای بعضاً غیر قابل قبولی از شخصیت وی شده است. این رباعیات بحث و اختلاف نظر میان تحلیلگران اندیشه خیام را شدت بخشیده است. برخی برای بیان اندیشه او تنها به ظاهر رباعیات او بسنده می کنند، در حالی که برخی دیگر بر این اعتقادند که اندیشه های واقعی خیام عمیق تر از آن است که صرفا با تفسیر ظاهری شعر او قابل بیان باشد.